Sáng kiến kinh nghiệm Một số biện pháp phát triển năng lực tư duy toán học cho học sinh lớp 1 thông qua dạy các yếu tố hình học_1

hương trình
Tuần
Tiết
Tên bài dạy
7
21
Bài 7: Hình vuông, hình tròn, hình tam giác, hình chữ nhật
(SGK - trang 46,47)

7
22
Luyện tập (SGK - trang 48, 49)
8
23
Bài 8: Thực hành lắp ghép, xếp hình (SGK - trang 50, 51)
8
24
Luyện tập (SGK - trang 52, 53)
9
25
Bài 9: Luyện tập chung (SGK - trang 54, 55)
15
44
Bài 14: Khối lập phương, khối hợp chữ nhật (SGK- trang 92, 93)
15
45
Luyện tập (SGK - trang 94, 95)
16
46
Bài 15: Vị trí, định hướng trong không gian (SGK - trang 96)
16
47
Luyện tập (SGK - trang 98)
16
48
Luyện tập (SGK - trang 99)
18
52
Bài 16: Luyện tập chung (SGK - trang 100, 101)
18
53
Bài 19: Ôn tập hình học (SGK - trang 110, 111)
18
54
Bài 20: Ôn tập chung (SGK - trang 112, 113)
35
103+104
Bài 40: Ôn tập hình học và đo lường (SGK Toán tập 2- trang
100, 101)
Ngoài ra các yếu tố hình học còn được ôn tập, củng cố lồng ghép ở các tiết toán khác.
Mặt khác hai lần kiểm tra định kì trong một năm học đều có kiểm tra các yếu tố hình học vì đó là yêu cầu của đề kiểm tra định kì đã quy định (Bộ tài liệu Hướng dẫn thực hiện chuẩn kiến thức, kĩ năng các môn học ở tiểu học của Bộ Giáo dục và Đào tạo).
Đề xuất giải pháp thực hiện
Khai thác bài tập sách giáo khoa để phát triển năng lực tư duy toán học
Mỗi tiết học trong chương trình Toán Tiểu học đều góp phần hình thành và phát triển tư duy cho học sinh ở các mức độ khác nhau. Vấn đề là khai thác nội dung dạy học trong tiết học như thế nào để giúp HS phát huy tối đa khả năng tư duy của mình.
Việc rèn luyện các thao tác tư duy một cách thường xuyên, đều đặn giúp HS có sự chuyển biến về “chất” trong tư duy, từ đó hình thành và phát triển tư duy khi học yếu tố hình học.
Với mỗi bài dạy, tôi bám sát về yêu cầu về chuẩn kiến thức kĩ năng đối với từng bài dạy, song muốn phát triển năng lực tư duy sáng tạo, gây hứng thú đối với học sinh thì việc khai thác bài học hợp lí có vai trò quan trọng. Chính vì vậy ở 1 số tiết toán tôi đã khai thác, mở rộng như sau:
Ví dụ: Bài 7: Hình vuông, hình tròn, hình tam giác, hình chữ nhật (SGK - trang 46,47)
Giáo viên gắn các hình vuông (hình tròn, hình tam giác, hình chữ nhật) ở các vị trí, hướng khác nhau vào bảng lớp. Hỏi học sinh hình nào không phải hình vuông hình tròn, hình tam giác, hình chữ nhật?
Sau khi các em đã sử dụng các hình vuông, hình tam giác trong bộ đồ dùng toán ghép theo mẫu trong sách giáo khoa, giáo viên khuyến khích học sinh sử dụng bộ đồ dùng toán ghép theo mẫu tự chọn. Học sinh đã có nhiều mẫu ghép sáng tạo.
Một số biện pháp khác
Sau khi học sinh làm xong bài tập, nhất là các bài tập dạng trắc nghiệm, giáo viên có thể yêu cầu học sinh giải thích rõ cách làm. Việc này giúp học sinh hình thành dần thói quen suy luận có căn cứ, có cơ sở, đi từ điều đã biết, đã học tới điều cần biết, cần học. Ngoài ra việc yêu cầu học sinh giải thích cách làm còn giúp các em hình thành và rèn luyện ngôn ngữ trong diễn đạt, trình bày bài giải của mình. Một lưu ý khi dạy yếu tố hình học ở Toán 1 không có riêng tiết đọc và ghi tên hình bằng chữ. Tuỳ vào nội dung bài tập của từng bài tập và học sinh của mỗi lớp mà giáo viên có thể tích hợp việc yêu cầu học sinh ghi tên hình, đọc tên hình với việc giải thích cách làm.
Trong thực tế giải toán hình học ở lớp 1 theo chương trình giáo dục phổ thông 2018 không được đưa vào chương trình. Tuy nhiên, khi học sinh vận dụng thực tế, tôi vẫn đưa một vài ví dụ gần gũi để học sinh nhận biết.
Việc khai thác bài toán theo hướng cho học sinh tự đặt đề toán và giải bài toán sẽ giúp các em hiểu rõ hơn ý nghĩa bài toán. Không những thế, việc làm này còn giúp học sinh phát triển ngôn ngữ toán học, hiểu rõ hơn về một số thuật ngữ toán học thường dùng, biết cách diễn đạt ngắn gọn, súc tích
Có thể cho học sinh tự lập đề toán với các yêu cầu từ thấp đến cao, theo nhiều hình thức từ đơn giản đến phức tạp phù hợp với học sinh lớp 1. Trong các giờ ôn tập, luyện tập, sau khi củng cố kiến thức về một nội dung thông qua việc giải bài tập, đặc biệt là các bài toán có lời văn trong sách giáo viên; giáo viên đưa ra các tình huống mở để học sinh tự thiết kế đề toán bằng cách:
Đặt các bài toán mới tương tự với bài toán đã giải
Bằng cách thay đổi số liệu
Bằng cách thay đổi các đối tượng trong đề toán
Thay đổi cả đối tượng lẫn số liệu
Việc giải bài toán mới phát triển từ các bài toán đã có giúp cho học sinh nắm vững cách giải bài toán cùng loại, giúp các em nắm vững hơn mối quan hệ giữa các đại lượng trong quan hệ bản chất của mỗi bài toán, đồng thời rèn tính linh hoạt của tư duy, tạo cho các em khả năng chuyển nhanh chóng từ tình huống này sang tình huống khác.
Đặt các bài toán ngược với bài toán đã giải
Sau khi giải xong một bài toán, giáo viên hướng dẫn học sinh khai thác, phát triển bài toán bằng cách đặt các bài toán ngược với bài toán đã giải. Cách đặt đề toán ngược: “Thay đáp số vào một trong những dữ kiện đã cho và đặt câu hỏi vào dữ kiện đã cho ấy ”.
Dựa vào bài toán giáo viên gợi ý để nêu bài toán khác.
Khi học Bài Xăng - ti - mét, giáo viên nêu đề toán: Băng giấy màu xanh dài 5 cm, băng giấy màu đỏ dài 3 cm. Hỏi cả hai băng giấy dài bao nhiêu xăng – ti – mét?
Cho HS đọc đề toán và nêu phép tính, trả lời câu hỏi
Từ bài toán này, ta có thể có bài toán mở rộng:
+ Băng giấy màu xanh dài 5 cm, băng giấy màu đỏ dài 3 cm. Hỏi cả hai băng giấy dài bao nhiêu xăng – ti – mét?
+ Băng giấy màu xanh dài 1 chục cm, băng giấy màu đỏ dài 3 cm. Hỏi cả hai băng giấy dài bao nhiêu xăng – ti – mét?
Phát triển tư duy toán học thông qua một số trò chơi hình học
Các trò chơi này nhằm hình thành và phát triển năng lực tư duy về yếu tố hình học cho học sinh. Tôi tổ chức cho học sinh tham gia một số trò chơi (ở một số tiết có thời gian phù hợp)
a/ Trò chơi: Thi xếp hình
Thông qua trò chơi lắp ghép, xếp hình, học sinh được củng cố chắc hơn về nhận biết các hình, đồng thời các em được làm quen với thao tác lắp ghép, xếp hình để “sáng tạo” ra các hình mới (là các đồ vật, con vật dạng đồ chơi) hấp dẫn. Từ đó phát triển tư duy (phân tích, tổng hợp), trí tưởng tượng không gian, cách quan sát, lựa chọn khả năng thích hợp, óc thẩm mĩ qua cái đẹp của mỗi hình, Đó là những năng lực cần thiết được rèn luyện.
Mục đích:
Củng cố nhận diện các hình đã học
Rèn kĩ năng ghép và xếp hình
Rèn trí tưởng tượng về không gian
Chuẩn bị:
Chuẩn bị khoảng 2 bộ (40 tam giác bằng nhau như hình bên) có gắn các nam châm nhỏ phía sau.
Cách chơi
Hai học sinh hoặc hai đội chơi với nhau.
Giáo viên cho mỗi học sinh (đội) 20 bộ tam giác như hình trên, yêu cầu học sinh xếp thành các hình đã học (hình vuông, hình tam giác).
Thời gian xếp là 2 phút, học sinh (đội chơi) nào xếp được nhiều hình hơn là thắng cuộc.
Ví dụ 1: Bài 8 Thực hành lắp ghép, xếp hình (Tiết 2 - SGK Toán – trang 52)
Ví dụ 2: Bài 14 Khối lập phương, khối hộp chữ nhật (Tiết 2 – SGK trang 94)
Trò chơi: “Ai xếp nhanh, đúng”
Giáo viên cho từng nhóm dùng các khối lập phương nhỏ như nhau để xếp thành các chữ T, H, C (hoặc các chữ khác).
Ví dụ 3: Bài Luyện tập (SGK Toán – trang 53)
Trò chơi “Ai ghép hình nhanh, đúng”:
Giáo viên cắt 8 miếng bìa cần ghép cho vào 2 hộp (mỗi hộp 1 bộ 8 miếng như thế). Hai học sinh lần lượt chơi, mỗi lần lấy ra 2 miếng bìa ở hai hộp rồi ghép lại. Ai ghép được trước 2 hình (hình tròn, hình vuông, hình chữ nhật, hình tam giác) là thắng cuộc.
Ví dụ 4: Bài 16 Luyện tập chung (SGK Toán – trang 101)
Trò chơi “Ai xếp nhanh, đúng”
Giáo viên cho các nhóm tìm cách từ 8 khối lập phương nhỏ như nhau xếp thành một khối lập phương lớn.
b/ Trò chơi: Tập quan sát
Mục đích:
- Củng cố kĩ năng nhận quan sát, nhận dạng hình và phát triển trí nhớ tưởng tượng không gian.
Chuẩn bị:
- GV sử dụng mô hình toán, chuẩn bị sẵn các nhóm hình A, B, C, D (hoặc 1, 2, 3, 4) gắn trên bảng lớp như sau:
A
B
C
D
- HS chuẩn bị các thẻ trả lời
Cách chơi:
GV yêu cầu: Tìm hình khác với hình còn lại trong 4 nhóm hình trên. Học sinh ghi lựa chọn đáp án và giơ thẻ.
Tổ chức chơi cả lớp hoặc chọn 2 đội chơi (3 – 4 HS một đội).
Học sinh chọn đáp án B (hoặc đội có nhiều HS chọn đúng) là thắng cuộc.
Tương tự như vậy có thể thay đổi hình với các lần chơi khác. Với nhiều sân chơi như vậy học sinh tích cực hào hứng tham gia.
c/ Trò chơi: Đố biết hình gì?
Trong các chủ đề “Hình phẳng, hình khối” ở Toán 1 có một dạng bài nhằm phát triển năng lực học sinh phù hợp và hiệu quả, đó là sắp xếp các hình thành một dãy theo “quy luật”, thường là:
“Quy luật” theo màu sắc:
“Quy luật” theo kích thước:
“Quy luật” theo hình dạng:
Mục đích:
Củng cố kĩ năng nhận dạng hình tam giác, hình vuông, hình tròn.
Rèn khả năng quan sát, nhận xét quy luật của dãy hình.
Chuẩn bị:
Mỗi HS lấy sẵn một hình tròn, một hình vuông, một hình tam giác (Bộ đồ dùng Toán 1) đặt lên bàn.
GV kẻ sẵn ô vuông và chuẩn bị dãy hình sau trên bảng lớp:
Cách chơi:
GV nêu nhiệm vụ: Quan sát hình trên, hình ở ô “?” sẽ là hình gì?
Cả lớp chọn 1 trong 3 hình đã chuẩn bị để giơ lên.
GV đưa đáp án (hoặc cho HS giải thích cách chọn) Ò tuyên dương học sinh có đáp án đúng.
* GV có thể tuỳ ý đổi chỗ ô “?” với bất kì một ô nào khác, trò chơi lại được tiếp tục
Dãy hình có thể sắp xếp theo nhiều cách với các quy luật khác nhau.
KẾT QUẢ ĐẠT ĐƯỢC:
Với học sinh lớp 1, các hình hình học được tri giác như là một cái “toàn thể” và chúng chỉ khác nhau về hình dạng, chưa gắn với việc phân tích đặc điểm các hình đó. Năng lực toán học của học sinh thể hiện ở tính linh hoạt, độc lập, mềm dẻo và sáng tạo của tư duy, khả năng thực hiện các thao tác tư duy một cách có kết quả và sự phát triển trí tưởng tượng không gian cho học sinh.
Trong các tiết học, tôi tập trung vào các giải pháp rèn tư duy cho HS qua các thao tác phân tích, tổng hợp, so sánh và phát triển trí tưởng tượng không gian, đã góp phần phát triển các năng lực tư duy cho học sinh:
Nhiều học sinh có kĩ năng nhận dạng hình và phát triển trí tưởng tượng không gian rất tốt.
Việc ôn luyện và sâu chuỗi kiến thức thường xuyên giúp học sinh ghi nhớ kiến thức bền lâu, phát triển tư duy toán học.
Rèn khả năng ghép, xếp hình, quan sát và nhận xét quy luật của dãy hình giúp HS rèn kĩ năng nhận diện hình, phản xạ nhanh, suy luận lôgic,...
Phát huy được năng lực học tập của nhiều đối tượng học sinh, phân hoá đối tượng tạo cơ hội để học sinh phát triển khả năng học Toán.
Tạo không khí giờ học gần gũi, cởi mở, thân thiện giữa cô và trò, giữa trò với trò.
Đối với học sinh, giáo viên xây dựng cho học sinh nề nếp học tập môn Toán, học sinh không chỉ nắm vững được cách thức học ở lớp, biết lắng nghe ý kiến của bạn và cô giáo để tự kiểm tra kết quả học tập của mình, bước đầu biết
trình bày ý kiến, tự tin, mạnh dạn, sáng tạo trong bài học. Học sinh luôn có tinh thần thi đua học tập để cùng tiến bộ. Giáo viên động viên, khen thưởng kịp thời, tạo hứng thú, niềm say mê trong học tập cho học sinh.
Việc học tập tốt môn Toán được khẳng định qua các đợt kết quả kiểm tra định kì:
BẢNG THEO DÕI TỈ LỆ HỌC SINH NẮM BẮT CÁC YẾU TỐ HÌNH HỌC QUA ĐỢT KIỂM TRA
Tổng số học sinh lớp 1A1: 50 học sinh
Các đợt kiểm tra
Hoàn thành bài tập
có YTHH
Hoàn thành tốt bài
tập có YTHH
Năng lực tư duy về
YTHH sáng tạo
SL
%
SL
%
SL
%
Giữa học kì I
26
52%
20
40%
14
28%
Cuối học kì I
32
64%
25
50%
19
38%
Giữa học kì II
42
84%
33
66%
26
52%

Với kết quả trên tôi thấy việc hoàn thành bài tập hay khẳng định kiến thức chắc chắn, năng lực tư duy sáng tạo về các yếu tố hình học ở học sinh tăng dần vào cuối năm, bước đầu khẳng định tính khả thi của các giải pháp sư phạm.
Dưới đây là phiếu khảo sát trước khi thực hiện và sau khi thực hiện các giải pháp ứng dụng của đề tài này:
* Phiếu khảo sát chất lượng trước khi thực hiện các giảỉ pháp ứng dụng: Họ và tên:
Lớp:.
PHIẾU KHẢO SÁT SỐ 1
Môn: Toán
Thời gian: 20 phút
KẾT QUẢ BÀI KHẢO SÁT SỐ 1
TT
Thời gian
Lớp
Tổng số HS
Kết quả
HTT
HT
CHT
SL
%
SL
%
SL
%
1
Tháng 10
1A1
(Thực nghiệm)
50
18
36
24
48
8
16
2
Tháng 10
1A5
(Đối chứng)
50
23
46
22
44
5
10

* Phiếu khảo sát chất lượng sau khi thực hiện các giảỉ pháp ứng dụng:
Họ và tên: Lớp:.
PHIẾU KHẢO SÁT SỐ 2
Môn: Toán
Thời gian: 20 phút
1. Khoanh vào chữ cái trước ý trả lời đúng.
KẾT QUẢ BÀI KHẢO SÁT SỐ 2
TT
Thời gian
Lớp
Tổng số HS
Kết quả
HTT
HT
CHT
SL
%
SL
%
SL
%
1
Tháng 12
1A1
(Thực nghiệm)
50
34
68
16
32
0

2
Tháng 12
1A5
(Đối chứng)
50
23
46
25
50
2
4

KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ
Kết luận
Với mong muốn phát triển năng lực tư duy toán thông qua các yếu tố hình học nhằm nâng cao chất lượng dạy và học, tôi đã chọn đề tài: “Một số biện pháp phát triển năng lực tư duy toán học cho học sinh lớp 1 thông qua dạy các yếu tố hình học”.
Với các giải pháp sư phạm, giáo viên phải hình thành thói quen và cách thức học tập giúp học sinh tiếp nhận phương pháp học theo hướng tích cực. Trong tiết dạy, giáo viên khai thác phần lí thuyết, hay phần bài tập hiệu quả kết hợp linh hoạt các trò chơi thì học sinh sẽ hào hứng, vui tươi, nâng cao hiệu quả học tập, phát triển tư duy toán học.
Bài học kinh nghiệm:
Với sáng kiến này, tôi đã trao đổi, chia sẻ kinh nghiệm trong khối chuyên môn vận dụng khẳng định tính khả thi của các giải pháp sư phạm. Các bạn đồng nghiệp nhận định:
Biện pháp được đề cập trong sáng kiến kinh nghiệm tạo ra giờ học nhiều hứng thú, học sinh sôi nổi, hào hứng.
Số lượng học sinh được ôn luyện nhiều, nắm chắc bài ngày một nâng cao.
Học sinh được phát triển tư duy toán học.
Khuyến nghị:
Do vậy, đòi hỏi giáo viên có niềm say mê, tìm tòi, nghiên cứu; luôn muốn đem đến những phương pháp, hình thức tổ chức dạy học phong phú. Khai thác bài học nhẹ nhàng, đáp ứng nhu cầu học tập của học sinh, tạo nên giờ học học sinh hoạt động tích cực, sáng tạo.
Sự cộng tác không thể thiếu được từ cha mẹ học sinh cũng rất quan trọng. Tại các buổi họp cha mẹ học sinh, hay gặp gỡ trao đổi, giáo viên cần có những định hướng giúp cha mẹ học sinh rèn luyện phương pháp học tập ở gia đình cho học sinh hiệu quả tạo tính tự lập, chủ động giải quyết công việc phù hợp lứa tuổi, không tạo ra thói quen ỷ lại.
Trên đây là một số biện pháp mà tôi thực hiện trong quá trình giảng dạy môn Toán lớp 1. Tôi mạnh dạn trình bày sáng kiến nhỏ của mình, mong các đồng chí lãnh đạo cùng các bạn đồng nghiệp trao đổi, góp ý để giúp tôi giảng dạy tốt hơn nữa bộ môn này.
Tôi xin cam kết bản sáng kiến kinh nghiệm này là do bản thân đã đúc rút, viết và hoàn thành qua quá trình giảng dạy ở lớp 1 trong những năm qua.
Xin chân thành cảm ơn!
Thanh Xuân, ngày	tháng 3 năm 2021
Giáo viên
Nguyễn Thị Hân
MỘT SỐ CÁCH HỌC SINH ĐÃ XẾP (hình minh họa) Trò chơi: Thi xếp hình
Trò chơi: Tập quan sát
A
B
C
D
(Đáp án: A)
A
B
C
D
(Đáp án: C)
Trò chơi: Đố biết hình gì?
(Đáp án thứ tự là: hình tròn, hình vuông)
(Đáp án thứ tự là: hình vuông, hình tam giác, hình vuông)
(Đáp	án	theo	thứ	tự	là:	hình	vuông,	hình	tam	giác)
D: TÀI LIỆU THAM KHẢO.
1/ Lê Anh Vinh* Tài liệu tập huấn dạy học theo sách giáo khoa mới môn Toán 1
Nhà xuất bản giáo dục
2/ Hà Huy Khoái * Sách giáo khoa Toán 1 tập I, II
Nhà xuất bản giáo dục
3/ Hà Huy Khoái * Sách giáo viên Toán 1 – tập I , II
Nhà xuất bản giáo dục
4/ Lê Anh Vinh * Vở bài tập Toán tập I, II
Nhà xuất bản giáo dục